میراث آریا: در دل کویر لوت، که خود بهعنوان یک میراث جهانی در حافظه بشر ثبت شده، استان خراسان جنوبی همچون گوهری درخشان در مسیرهای تاریخی، سهم قابلتوجهی در این ثبت جهانی دارد. چهار کاروانسرای «چهل پایه، ده محمد، خان و سرایان» از این استان در فهرست جهانی جای گرفتهاند؛ آثاری که نمونهای از تنوع معماری و اقلیم ایران در دورههای تاریخی مختلف هستند.
فراتر از چهار دیوار؛ کاروانسراها بهعنوان روایتگران فرهنگ ایرانی
کاروانسراها، تنها بناهایی از خشت و آجر نیستند، آنها حافظان روح سفر، تبادل، جوانمردی و فرهنگاند. بناهایی که در دل بیابانها و در حاشیه شهرها، مأمنی برای کاروانهای تجاری، زائران و مسافران خسته فراهم میکردند. این مکانها نهتنها پناهگاهی فیزیکی، بلکه بسترهایی برای مبادله فرهنگها، زبانها، آداب و رسوم و هنرها بودند.
در دل کویر لوت، که خود بهعنوان یک میراث جهانی در حافظه بشر ثبت شده، استان خراسان جنوبی همچون گوهری درخشان در مسیرهای تاریخی، سهم قابلتوجهی در این ثبت جهانی دارد. چهار کاروانسرای «چهل پایه، ده محمد، خان و سرایان» از این استان در فهرست جهانی جای گرفتهاند؛ آثاری که نمونهای از تنوع معماری و اقلیم ایران در دورههای تاریخی مختلف هستند.
خراسان جنوبی؛ سرزمین تنوع معماری در دل کویر
به گفته پریسا جمشیدی، مدیر پایگاه جهانی کاروانسراهای خراسان جنوبی، این استان به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، از جمله مسیرهای عبور از غرب و مرکز ایران به سمت شرق و آسیای میانه، محل ساخت کاروانسراهای متنوعی بوده است. در جنوب استان، اقلیم گرم و کویری، و در شمال آن، شرایط سردسیر و کوهستانی، سبب شده معماری کاروانسراها متناسب با اقلیم، مصالح بومی و نیازهای کاروانیان شکل گیرد.
کاروانسراهای خراسان جنوبی اغلب با مصالحی چون خشت، گل، آجر و در برخی موارد سنگ ساخته شدهاند و ویژگیهایی مانند حیاط مرکزی، ایوانها، حجرهها و شترخانها دارند. معماری آنها بهگونهای طراحی شده که با کمترین امکانات، بیشترین کارایی را برای مسافران فراهم کرده است.
مروری بر کاروانسراهای جهانیشده خراسان جنوبی
کاروانسرای چهل پایه؛ میراث قاجار در قلب طبس
در نزدیکی روستای نایبند، در منطقه دیهوک طبس، کاروانسرای چهل پایه قرار دارد؛ بنایی چهارایوانی با قدمت دوره قاجار که نام خود را از آبانباری با ۴۰ پله در جوارش گرفته است. این مجموعه شامل کاروانسرا، آبانبار، برج دیدهبانی و کوره آجرپزی است و توسط «احتشامالسلطنه سلیمان خان» احداث شده. ثبت ملی این بنا در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.
ده محمد؛ کاروانسرای فلات مرکزی با ظرافتهای معمارانه
کاروانسرای «ده محمد» در مسیر طبس به بشرویه، در ۷۰ کیلومتری شمال طبس، قرار دارد. نمونهای کامل از کاروانسرای چهارگوش و چهارایوانی دوره قاجار است با چهار برج مدور و ایوان باریکی که مشرف به جاده بوده. در سر در ورودی آن، کتیبهای با تاریخ ۱۲۱۵ هجری قمری نصب شده و این اثر در سال ۱۳۷۸ ثبت ملی شده است.
خان؛ آخرین منزل پیش از ورود به کویر خطرناک
کاروانسرای «خان» در مسیر قدیمی طبس به یزد، بهعنوان آخرین منزل دارای آب پیش از ورود به کویر، اهمیت فراوانی داشته است. این بنای قاجاری با ویژگیهایی چون بادگیر، شاهنشین، رواق و شترخان توسط «حاج محمدابراهیم تاجر لاری» در سال ۱۲۷۱ هجری قمری ساخته شده و در سال ۱۳۷۹ به ثبت ملی رسیده است.
سرایان؛ کاروانسرایی در قلب شهر
در مرکز شهر سرایان، در جوار بازار، حمام، آبانبار و مسجد جامع، کاروانسرای سرایان قرار دارد که نمونهای از کاروانسرای درونشهری دوره صفوی است. با وسعتی حدود ۱۲۰ مترمربع، این بنا در نقطهای کانونی از بافت تاریخی شهر جای گرفته و امروزه بهعنوان موزه شهر و فضای بومگردی مورد استفاده قرار گرفته است.
کاروانسراها؛ زیرساخت تمدن، پل ارتباطی فرهنگها
کاروانسراها از زمان هخامنشیان تا دوره قاجار و صفوی، نهفقط استراحتگاهی برای کاروانیان، بلکه زیرساختی تمدنی بودهاند که مبادلات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را ممکن میساختند. این مکانها، نقش بسزایی در انتقال زبان فارسی، هنرهای سنتی، صنایعدستی، باغسازی ایرانی و آداب و رسوم ایرانی ایفا کردهاند.
به گفته کارشناسان، این آثار اگرچه امروز کارکردی همانند گذشته ندارند، اما ظرفیتی بیبدیل در توسعه گردشگری فرهنگی، بومگردی، احیای اقتصاد محلی و بازآفرینی اجتماعی دارند. سکوت کویر، در کنار آجرهای خاموش کاروانسراها، اکنون میتواند محلی برای بازگشت آرامش، شناخت هویت و تجربهای نو برای گردشگران باشد.
فرصتی برای سرمایهگذاری فرهنگی
برخی از این کاروانسراها، مانند سرایان، اکنون با کاربریهای جدید در خدمت گردشگری قرار گرفتهاند. اما بناهایی مانند ده محمد، خان و چهل پایه هنوز ظرفیتهای زیادی برای بهرهبرداری دارند. جمشیدی تأکید میکند که با مشارکت سرمایهگذاران و همکاری جوامع محلی، میتوان این میراث را به موتور محرک توسعه گردشگری پایدار تبدیل کرد.
گذشتهای زنده در دل کویر
کاروانسراهای خراسان جنوبی، بهعنوان نگینهایی در دل کویر، امروز تنها یادگارهایی از گذشته نیستند، بلکه پنجرهای به آیندهای روشن برای توسعه پایدار، گردشگری فرهنگی و تبادل جهانیاند. ثبت جهانی آنها فرصتی است تا نهفقط برای پاسداری از این میراث، بلکه برای جانبخشی دوباره به روح کاروانی ایران گام برداریم.
۲۶ شهریور نهتنها یادآور ثبت جهانی کاروانسراها، بلکه تلنگری است بر ما تا از تاریخمان نه بهعنوان موزهای خاموش، بلکه بهعنوان چراغ راهی برای توسعه و هویتسازی استفاده کنیم.
انتهای پیام/
نظر شما