فعالیت صنایع دستی به زعم صاحبنظران این حوزه، نظیر هوراد ریزاتی یا ژنت کُپلاس، پدیدآوردن اشیائی با سهم انکارناپذیر "دست" انسان است بطوریکه به گونه‌ای ویژه "کارکرد" را با "ارزش های انسانی" در هم می آمیزد. "دست" در این میان عاملی هویت‌بخش است. در غالب رویکردها "صنعت" رقیب صنایع دستی و در تقابل با آن دیده شده و بعنوان جانشین بسیاری از رسته‌های صنایع دستی، عامل منسوخ‌شدن آنها شده است. با اینهمه در همه جا چنین دیدی وجود ندارد. نمایشگاه «آینده باستانی: پلی بین سنت و نوآوری بوتان» در بینال ۲۰۲۵ ونیز، سنت منبت چوب اجدادی بوتان را با رباتیک ترکیب کرد. طی این نمایشگاه دو هنرمند بوتانی و یک بازوی روباتیک که با براساس نقشه‌برداری از حرکات دست هنرمند منبت‌کار طراحی شده بود در همراهی با هم سازه‌ای چوبی و وابسته به معماری تولید کردند.  بغیر از اینکه این نمایش، منادی آینده‌ای روشن در معماری بوتان بود، تفکری نو درباره نسبت صنایع دستی و صنعت را نشان داد؛ نسبتی که در آن صنعت جایگزین صنایع دستی نیست بلکه در کنار صنایع دستی و حمایتگر است. اما این نگاه از کجا نشأت می‌گیرد؟

ناگفته نیست که جایگاه و مسیر تحول صنایع دستی به دنبال سنت‌های جاری و ساری و رویکردهای کلان و بلندمدت حاکم بر یک جامعه تعریف می شود. در ایران استراتژی عمومی نسبت به صنایع دستی علاقمند به حفظ روش ها و اصول گذشته و بعبارتی سنتها در تولید صنایع دستی است. این نگاه سختگیرانه علاوه بر اینکه تناسب کمتری با پایداری ایجاد می‌کند، صنعت را در تقابل با صنایع دستی می بیند. همچنین شاخص‌های اقتصادی صنایع دستی میزان ایجاد شغل، سهم از تولید ناخالص ملی و صادرات است که در برنامه‌های آینده‌نگر اهدافی کمی برای آنها پیش بینی شده است اما در کشور بوتان، با رویکردی متفاوت صنایع دستی را نه صرفاً در منطق بازار، بلکه در پیوند با شاخص شادی ناخالص ملی (Gross National Happiness) تعریف می‌کند که از سال ۲۰۰۸ بدل به یک رویکرد کلی و اجرایی حاکمیتی در این کشور شد. این شاخص به جای تمرکز صرف بر جنبه‌های اقتصادی، بر کیفیت زندگی، هویت فرهنگی، عدالت اجتماعی و ارتباط مسئولانه انسان با طبیعت تأکید دارد. در نتیجه آن بوتان نسبت صنایع دستی و صنعت را به گونه‌ای دیگر می بیند. پروژه «آینده باستانی» گروه معماری بیارکه اینگلس در بی‌ینال ۲۰۲۵ ونیز یکی از نمودهای تأمل برانگیز این نگاه است. در این پروژه، در یک سازه چوبی لوزی‌شکل متشکل از چهار تیر چوبی گلولام (چوب چندلایه) دانمارکی تولید شده‌اند، به نمایش گذاشته می‌شوند. دو تیر توسط صنعتگران بوتانی، سانگای تسرینگ و یشی گیلتشن، با دقت دستی منبت می‌شوند، در حالی که دو تیر دیگر توسط بازوی رباتیکی که بر اساس نقشه‌برداری از حرکات دست این هنرمندان طراحی شده است، تراشیده می‌شود. این پروژه  علاوه بر اینکه پتانسیل همکاری بین هنر دست انسان و فناوری‌های پیشرفته صنعتی مانند رباتیک را برجسته می‌کند به صنایع دستی فرصت می دهد تا در ابعادی بزرگتر از اشیاء روزمره در مکان‌هایی به نمایش درآید که فراموش کردن آنها دشوار باشد. محل نصب این سازه، یعنی فرودگاه گلپو Gelephu یکی از مهم‌ترین پروژه‌های عمرانی و زیرساختی آینده‌نگر بوتان است که دروازه ورود به شهر ذهن‌آگاهی (Mindfulness City)  بوتان است؛ شهری که با مبناقراردادن «حضور ذهن»، مراقبه، سکوت و زندگی متعادل، تجسمی از ارزش‌های فرهنگی، روانی و اجتماعی شاخص ناخالص شادی خواهد بود.

بنابراین رویکرد بوتان بر این نکته تأکید دارد که آینده صنایع دستی نه در تلاش طاقت فرسا در جدال نابرابر آن با صنعت، بلکه در هم‌افزایی آن با تکنیک‌های مدرن است. این چشم‌انداز به‌دنبال ایجاد ترکیبی است از دست انسان و ماشین و هم افزایی آنها در پدیدآوردن چیزی است که هیچ‌کدام به‌تنهایی قادر به ساخت آن نیستند. چنین رویکرد نوآورانه‌ای، تنها به حفظ صنایع دستی و هنرهای سنتی نمی‌پردازد، بلکه تضمین می‌کند که این هنرها در دنیای صنعتی‌شده امروز همچنان تأثیرگذار باقی بمانند.

دانشجوی دکتری پژوهش هنر دانشگاه تربیت مدرس

انتهای پیام/